Εκείνη και Εκείνη, με φόντο μια ταινία και τη Σαπφώ
Τόπος ορατότητας και αποδοχής, η Ερεσός συγκεντρώνει λεσβίες από όλο τον κόσμο που διεκδικούν χώρο και ελευθερία
Της Ανθής Παζιάνου
Καλοκαίρι του 2024 βρέθηκα ξανά στην αγαπημένη Σκάλα Ερεσού στη Λέσβο, όπου από τα τέλη της δεκαετίας του 1970 γυναίκες από όλο τον κόσμο έρχονται να αποτίσουν φόρο τιμής στη Σαπφώ, που γεννήθηκε εδώ περίπου το 612- 617 πΧ.
Η παρουσία μου δεν ήταν τυχαία, συνδύασα τη δημοσιογραφική μου αποστολή για τον τόμο «Οι τόποι μας», έκδοση της «Καθημερινής» με τη βαθιά μου συγκίνηση να παρακολουθήσω την πρώτη τελετή γάμου δύο γυναικών, έπειτα από την κατοχύρωση του γάμου ισότητας στην Ελλάδα, τον Φεβρουάριο του 2024.
Η Ερεσός είναι ένας μεγάλος οικισμός της Λέσβου 1330 μόνιμων κατοίκων, που αποτελείται από το ομώνυμο χωριό, τη «Σκάλα» που είναι επίνειο, και τον «κάμπο», όπου συνυπάρχουν νέες μικρές κατοικίες με «ντάμια» (πολύ μικρά κτίσματα αγροτοκτηνοτρόφων που τα έχουν ως προστασία από τις καιρικές συνθήκες ενόσω ποτίζουν τα χωράφια ή ταΐζουν τα ζώα τους).
Η παραλία της Σκάλας ξεπερνά τα τρία χιλιόμετρα αμμουδιάς και κάθε καλοκαίρι στήνονται κατά μήκος της τα καφέ-μπαρ, οι ταβέρνες και οι καντίνες της, σε αρκετή απόσταση μεταξύ τους, για μπάνιο με ξαπλώστρες και water sports, αλλά και για πιο «χαλαρές» καταστάσεις. Για τρεις μήνες συναντιούνται πολλές κουλτούρες και πολιτισμοί: Βορειοευρωπαίοι τουρίστες, Τούρκοι επισκέπτες, λεσβίες από διάφορες χώρες του κόσμου, Μυτιληνιοί παραθεριστές αλλά και ντόπιοι που κατεβαίνουν από το χωριό για να περάσουν το καλοκαίρι τους.
«Εμείς μεγαλώσαμε βλέποντας κορίτσια να φιλιούνται στον δρόμο», λέει ο πρόεδρος της Ερεσού, Αντώνης Ελευθερίου. «Εδώ ζουν βοσκοί και κτηνοτρόφοι, επιχειρηματίες του τουρισμού, κορίτσια και μέτοικοι που αποφάσισαν να εγκατασταθούν μόνιμα. Μπορείς να κάθεσαι εσύ γυμνός και ο άλλος με κουστούμι. Η ελευθερία είναι αποδεκτή».
Η Ιωάννα Σάββα, διοργανώτρια εδώ και 20 χρόνια του Διεθνούς Φεστιβάλ Γυναικών, μεγάλωσε στην Ερεσό και αποτελεί τον συνδετικό κρίκο ανάμεσα στους ντόπιους και στη ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητα: «Όσο μεγάλωνα, οι δικοί μου μού έλεγαν ότι πιστεύουμε στον Χριστό, ότι οι Τούρκοι είναι εχθροί μας και οι λεσβίες είναι βρόμικες». Όταν έγινε για πρώτη φορά το φεστιβάλ, κάποια διαφημιστικά φυλλάδια δημιούργησαν παρεξηγήσεις σε τέτοιο βαθμό, που «το πρώτο θέμα στο κεντρικό δελτίο ειδήσεων ήμουν εγώ και το δεύτερο ο Κλίντον. Η μάνα μου μού έλεγε ότι με αυτά που κάνω δεν μας μιλάει το μισό χωριό».
Με τη συνειδητή πρωτοβουλία της να γίνεται το φεστιβάλ τον Σεπτέμβριο, πέτυχε την επιμήκυνση της θερινής σεζόν για την τοπική οικονομία, εξασφαλίζοντας πάνω από 1.000 τουρίστριες ετησίως σε μια «νεκρή» εκείνη την εποχή περίοδο. Ως κτηματομεσίτρια, έχει πουλήσει δεκάδες σπίτια σε γυναίκες του εξωτερικού που παραθερίζουν στη Σκάλα κάθε καλοκαίρι. Οι ίδιες, είτε πολιτικοποιημένες είτε όχι ως προς την ταυτότητα του σεξουαλικού τους προσανατολισμού, γίνονται πρέσβειρες του τόπου, ο οποίος μαγνητίζει διεθνώς τα βλέμματα.
Η ορατότητά τους έχει επιτευχθεί, ενώ είναι κατοχυρωμένη και στην τοπική κοινότητα η αίσθηση ότι συμβάλλουν σε μεγάλο βαθμό στην οικονομία της Ερεσού. Ο δρόμος της πλήρους αποδοχής, ωστόσο, είναι μακρύς και ξεπερνά τα όρια της απομακρυσμένης αυτής περιοχής στα δυτικά της Λέσβου. Είναι χαρακτηριστικό πως οι λέξεις «γυναίκες», «κορίτσια», «κοπέλες» προτιμώνται ακόμη έναντι του όρου «λεσβίες» από τους ντόπιους – έχει προηγηθεί δε και μια χαμένη δικαστική διαμάχη από έναν Λέσβιο, ώστε να μη χρησιμοποιείται ο όρος «λεσβία» από την ομώνυμη κοινότητα.
Μια έρευνα- τομή
Τριάντα χρόνια νωρίτερα, η Βενετία Καντσά, τότε μεταπτυχιακή φοιτήτρια Κοινωνικής Ανθρωπολογίας, σήμερα καθηγήτρια και πρόεδρος του Τμήματος Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου με έδρα τη Μυτιλήνη, του πρώτου στο είδος του στην Ελλάδα και με την πιο «φρέσκια» θεωρία του φύλου, εκπόνησε στον ίδιο τόπο την έρευνα για τη διπλωματική της εργασία. Σε αυτήν υπογράμμιζε την παντελή απουσία εκείνα τα χρόνια οποιασδήποτε αναφοράς σε ομόφυλες σχέσεις μεταξύ γυναικών στην Ελλάδα κατά τις μελέτες ανθρωπολόγων.
Στο βιβλίο της Δυνάμει φίλες, δυνάμει ερωμένες, η Καντσά σημειώνει χαρακτηριστικά πως τη δεκαετία του 1990 οι ανθρωπολόγοι αδυνατούσαν να βρουν κάποιον όρο που χρησιμοποιείται συχνά και υποδηλώνει σεξουαλική έλξη μεταξύ γυναικών στην αγροτική Ελλάδα, παρατηρώντας την πρόσδεση της γυναικείας σεξουαλικότητας με τη γονιμότητα και την αναπαραγωγή. Άλλοι εύστοχα παρατηρούσαν ότι είναι ανυποχώρητη στην Ελλάδα η παραδοσιακή ερμηνευτική προσέγγιση της αρρενωπότητας και της θηλυκότητας, ότι η Εκκλησία παραβλέπει τη σεξουαλική σχέση μεταξύ γυναικών, αφού δεν καταδικάζεται ρητώς από τη Βίβλο, ενώ το ίδιο έκανε και ο ελληνικός ποινικός κώδικας της εποχής.
Γνωρίζοντας από τότε την περίπτωση της Ερεσού ως τόπου συγκέντρωσης ομοφυλόφιλων γυναικών, η Καντσά προχώρησε σε μια ριζοσπαστική ερώτηση: «Όταν μιλάμε για γυναικεία ομοφυλοφιλία, σε τι ακριβώς αναφερόμαστε; Στην ερωτική ατομική επιλογή ενός υποκειμένου; Στις διαφορετικές εκδηλώσεις της γυναικείας σεξουαλικότητας ή στη ρήξη με τους κανόνες μιας κοινωνίας όπου κυριαρχεί η υποχρεωτική ετεροφυλοφιλία;»
Στο σήμερα
Η απάντηση βρίσκεται μπροστά μας και δεν είναι μία. Δύο γυναίκες από την Αγγλία, που έχουν ανοίξει το καφέ-μπαρ Flamingo με LGBTQ+ σημαία, μας λένε ότι είναι με το κίνημα των λεσβιών, αλλά δεν θα κατέτασσαν τον εαυτό τους σε κάποιο φεμινιστικό ρεύμα.
Γνωρίσαμε επίσης το Μισέλ (non-binary) με καταγωγή από τη Νότια Αφρική, που πιστεύει ότι η ορατότητα είναι πολιτική πράξη ενάντια στην ετεροκανονιστικότητα (τη νόρμα που επιβάλλει η ηγεμονική αντίληψη για τα δύο φύλα). Εδώ και τρία χρόνια συνδιοργανώνει στη Σκάλα Ερεσού το Queer Ranch Festival, το οποίο στα τέλη Μαΐου συγκέντρωσε 350 ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα από όλο τον κόσμο.
Ως επιχειρηματίας για χρόνια στο Λονδίνο, όταν το 2013 έφτασε στην Ερεσό, είπε: «Πρέπει να βρω τι θα κάνω για να τα αφήσω όλα και να έρθω εδώ. Για χρόνια φορούσα ψηλοτάκουνα και μπλούζες με ανοιχτό ντεκολτέ, για να δείχνω πιο θηλυκή. Ήθελα επιτέλους να είμαι εγώ, με φανελάκι, σορτσάκι και σαγιονάρες».
Και είναι και οι νύφες ένα σημαντικό παράδειγμα. Η Ελληνογαλλίδα Ευγενία, επικεφαλής του Τμήματος ΛΟΑΤΚΙ+ του Συμβουλίου της Ευρώπης, και η Dragana από τη Σερβία, συνδιευθύντρια της ELC, μιας από τις μεγαλύτερες λεσβιακές οργανώσεις διεθνώς, γνωρίστηκαν μέσα από τη δράση τους για την αναγνώριση δικαιωμάτων στη λεσβιακή κοινότητα.
Οι δυο τους γελούν κάθε φορά που αυτοσυστήνονται ως «επαγγελματίες λεσβίες». Μετά την κεντρική τελετή εορτασμού του γάμου τους, πρόσφεραν brunch στις καλεσμένες τους, με τη φροντίδα του γυναικείου συνεταιρισμού Μεσοτόπου Λέσβου, στο παλιό, εγκαταλελειμμένο ελαιοτριβείο της Ερεσού, το οποίο πρόσφατα αγόρασαν και σκοπεύουν να μετατρέψουν σε τόπο μόνιμης κατοικίας τους.
Παρούσες μεταξύ άλλων ήταν πάνω από 100 γυναίκες από 30 χώρες του κόσμου, μέλη λεσβιακών οργανώσεων, αλλά και οι οικογένειες του ζευγαριού, που επισήμαναν σε κάθε ευκαιρία ότι βρίσκονται στο πλευρό τους. Σύμβολο του γάμου τους ήταν ο διπλός πέλεκυς, που συνδηλώνει τον λεσβιασμό και τον φεμινισμό.
«Η Ερεσός ήταν η απόλυτη επιλογή για την τελετή του γάμου μας, αφού βρίσκεται στο κέντρο της προσοχής της λεσβιακής κοινότητας λόγω Σαπφούς. Εδώ οι γυναίκες μπορούμε να βρούμε έναν χώρο ασφαλή», λέει η Dragana. «Αν εφαρμόσουμε τις φεμινιστικές αξίες στον κόσμο, αυτός θα βελτιωθεί», προσθέτει η Ευγενία, εξηγώντας ότι αυτές δεν σχετίζονται μόνο με τον σεξουαλικό προσανατολισμό, αλλά και με την προστασία των ζώων ή των ανθρώπων που απειλούνται.
«Όταν είσαι λεσβία, τίποτα δεν είναι φτιαγμένο για σένα. Πρέπει να αποδεικνύεις καθημερινά ότι είσαι καλή σε όλα, για να νιώσεις ότι μπορείς να είσαι αποδεκτή», τονίζουν οι νεόνυμφες. Στη Σερβία δεν έχει αναγνωριστεί ο γάμος ομόφυλων ζευγαριών, όπως στην Ελλάδα που έγινε νόμος του κράτους τον Φεβρουάριο του 2024.